Kexin tiuku

1.

Mamma hajoaa kamaahriin ja mie tipahtan pottukellarinkaalehaan/ kaahloon Tornionlaakshoon maanantaita vastasenna yönä 26. kesäkuuta 1944, joka oon juhanuspyhitten jälkhiin ensimäinen arkipäivä. Napapiiriltä seittemän penikulmaa ylös käsin yöt oon valosat ja pikkulinnut visertävvä villisti. Vares, kartanon alju, kraakuu ruokaa ittele ja possule, joka oon tullu viikkoa ennen hurstipiilissä.

Kesä oon hiljastunnu, mutta kymmenen päivän pouta ja lämmin ilma juhanuksen alla oon saanu tuometki kukhiin ja nyt net levittävvä hyvvää haijua molemin puolin rajaväylää.

Minun pappa, jopparikuninkas Otto, salanimeltä Piikkinokka, oon tulossa Sieppijärvestä. Se oon justhiinsa myyny ison satsin Kron-sakariinitaplettiä ja kymmenen säkilistä prännättyä Minas-kahvia ja suunile yhtä paljon Santosta. Pappa tuntee olevansa pikkusen rikas ja samala ylpeä siittä, ette hään oon myyny oikeata kahvia eikä mithään maapua.

Jopparikuninkas nauttii kesän tuoksuista, joita rajatuuli kantaa kuivaa kangasta pitkin. Näyttää tulevan hyä hillavuosi. Se mennee jänkäle, jolla se aivan ko päihtyy alkukesän kukkien höyrystä. Jänkälä se löytää sinne pyörtynheen saksalaisen sotamiehen, jolta se ostaa konjakkia. Se oon aina hyä tuliaiseksi jos tullimiehet oon kriinasia eli jos paanmuska tarttee lapsenpäästöviinaa. Jopparikuninkhaan vaimo, nähkääs, oottaa neljättä lasta. Nuorela perheelä oon jo kaks tyärtä vanheemasta päästä, ja poika; nyt olis taasen pojan vuoro. Otto oon vasta kolmekymmentäkaks vuotta ja vaimo kakskymmentäkaheksan. Net saava varhmaan vielä monta poikaa ja tyärtä. Mithään lapsirajotusta pirun konstia tuntemattomassa Tornionlaaksossa ei vielä ole.

Jopparikuninkhaana hään itte ei ole uskomassa, mutta mikhään jumalankieltäjä hään ei ole. Hänen elämä oon joppausta ja hänen elämän aate oon jopparin. Hänen uskontunnustus oon ”yks ja yhtenäinen ihmiskunta, tavaroitten, tilpehööritten ja ihmisten frii liikkuminen kaikitten rajoitten yli”.

Joppari ei koskhaan aattele pitkin rajoja, se aattelee aina rajojen yli, eikä raja ole hälle viiva, tsaarin priimu, se oon kamari, jossa kohathaan ja hierothaan kauppoja. Tässä ei sopimuksia kirjoteta, tässä paiskathaan kättä pääle. Missä käet kohtaava, siinä oon rajan kolmas huone, jota sanothaan sopimuskamariksi. Tässä kamarissa leimat ja pännät oon vain joppaustavaraa. Sopimus oon aina henkilökohtanen. Täälä ei kysytä mistä oon sovittu ko kenen kans oon sopinu. Täälä oon syntyny syä ja suuri rajan aate ja filosohvia.

Tullikamari oon erottava linja, täynä leimoja ja paperia, plankettiä, pykäliä, joita ei kukhaan muu tartte ko pirulisimalle rajale pääsheet tulliherrat, hurtat. Tulli oon erottava piru tässä Jumalan maassa. Se tukkii välhiin ja erottaa siskon veljestä. Joppari yhistää ei erota. Joka tullin hyäksyy, se hyäksyy Pirun. Niin, jos tullimies ei satu olheen kolmisilmänen: vahtaa kahela ja ummistaa kolmanen.

*

Pappa oon seppä selithään. Mie kuuntelen ja panen nuukasti muisthiin, ettei sieltä mithään varise. Mamma pannee ylös aniliinipännälä lestaatialaisten laulukirhjaan Siionin laulut ja Wirret. Sielä seisoo ruottiksi, ette ”Vi har flyttat till eget hem den 10 november 1939” (Met olema siirtynheet omhaan kothiin 10. marraskuuta 1939). Siihen mamma oon kans kirjottannu hyälä suomenkielelä, ette Aino-sisko ja sen pere oon tulheet evakhoon 6. lokakuuta 1944, ja ette saksalaiset poltit siskon talon 18. lokakuuta. Ruottiksi se oon merkanu: ”Det blev fred i världen den 7 maj 1945” (Mailma sai rauhan 7. toukokuuta 1945).

Syntymät, kuolemat, soat ja rauhat löytyvä hyässä järjestyksessä alpymmistä ja lehtileikekirjoista, jokka oon tilattu Wiskadalista, Oskar Ahrénilta ja Åhlén & Holmilta.

Kyllä mammaki oon tietonen meän kertomuskanonista ja siksi se oon jättäny näitä aniliinijälkiä, piiain siinä toivossa, ette joku net havattee ja lukkee. Mamman estettiikkaa määrää hänen usko. Siksi se kertoo vain sen mikä oon päivän tasola.

1. Rajatuuli ja kesäisiä tuoksuja

Minä tipahdin perunakellarin viileään Tornionlaaksoon maanantain vastaisena yönä 26.kesäkuuta 1944, juhannuspyhien jälkeisenä ensimmäisenä arkena.

Napapiiriltä seitsemän peninkulmaa pohjoiseen yöt ovat valoisat. Pikkulinnut visersivät täysillä ja pihavaris jo raakkui vielä nukkuvan sikapossun päällä ruokaa molemmille. Possu oli tuotu viikkoa aiemmin hurstipiilillä, juuttisäkkiautolla, Bedfordilla, jonka lavalla oli sian karsina. Joka aukko oli peitetty juuttisäkeillä, joihin porsaat sitten laitettiin ja ne kirkuivat korvia raastavalla äänellä villit protestinsa.

Tullimies Rajmond Lehto löysi rannalta ontuvan variksen ja jätti sen isäni, jopparikuningas Otto Pohjasen hoiviin. Varis kesyyntyi pian ja totteli nimeä Vares. Porsasta kutsuttiin nimellä Possu, ruotsiksi Kultingen. Sinänsä vitsikästä, sillä isän äiti oli syntyjään Kult. Possu oli myös Pajalan pohjoispuolella asustelevan kilpailevan salakuljettajan haukkumanimi.

Kesä 1944 oli myöhässä, mutta kymmenen päivän mittainen lämpöaalto juhannuksen alla sai aikaan sen, että jopa tuomet puhkesivat kukkaan alkaen levittää tuoksujaan pitkin rajana olevan Torniojoen molempia rantoja.

Sinä yönä jolloin minä synnyin, isä oli tulossa Sieppijärveltä. Hän nautti kesän tuoksuista, joita rajatuuli leyhytteli pitkin kuivaa kangasmaata. Hän oli juuri myynyt ison erän Kron-sakariinitabletteja ja kymmenen säkkiä Minas-merkkistä paahdettua kahvia ja saman verran paahtamatonta Santosta. Kussakin säkissä oli 60 kiloa. Hän koki olevansa joltisenkin rikas, ja ylpeä salakuljetettuaan aitoa kahvia. Hän ei ollut mikään Mabou-Erkki, korvikekauppias.

Puna-armeija ei ollut kovinkaan kaukana Ruotsin rajalta. Waffen-SS oli ryhtynyt miinoittamaan aluetta, mutta jopparikuninkaan ei sopinut vapista eikä olla hopussa.

Karu luonto oli piiloutunut kesän voimakkaan vehreyden taakse. Näytti siltä, että olisi tulossa hyvä hillavuosi. Hän kulki suota pitkin, ja alkukesän narkoottiset tuoksut, joita leppeä Jumalan tuuli, eteläinen föönituuli kuljetti, vaikuttivat häneen kuin uskonnollinen huuma.

Suolta talsiessaan hän törmäsi eksyksiin joutuneeseen saksalaiseen, jolta hän osti konjakkia. Sitä on aina hyvä olla siltä varalta, että tulli sattuisi marinatuulelle tai että kätilö tarvitsisi lapsivuodeviinaa. Vaimo kun odotti heidän neljättä lastaan. Siitä oli määrä tulla poika kahden tytön ja yhden pojan lisäksi. Hän oli 31-vuotias ja saisi vielä monta poikaa ja tytärtä. Uskonnollismielisessä Tornionlaaksossa ei puhuttu puolta sanaa mistään lapsirajoituksista. Jopparikuningas kun oli, hän itse ei tietystikään ollut aktiivijäsen lestadiolaisessa uskonsuunnassa, mutta ei hän ollut juuri ateistikaan. Hänen isänsä, Leo, oli ollut yhteen aikaan tullimies ja luultavimmin sosialidemokraatti. Isä, toisin kuin hänen veljensä, jotka olivat sossuja ja kommunisteja, oli itse porvari, mikä tahtoi sanoa, ettei hän perustanut politiikasta. Hän toimi maalaisliiton vaalitoimitsijana, mutta ei ottanut osaa milloinkaan poliittisiin keskusteluihin. Hän eli jopparin elämää ja hänen elämänfilosofiansa oli salakuljettajan filosofia. Hänen uskontunnustuksensa kiteytyi sanoiksi ”yksi yhtenäinen ihmiskunta, tavaroiden, tarvikkeiden ja ihmisten vapaa liikkuvuus kaikkien rajojen ylitse”.

2. Jopparin filosofia

Isän ajatukset eivät kulkeneet koskaan pitkin rajaa, hän ajatteli rajojen yli, eikä raja merkinnyt hänelle linjaa, tsaarin viiva, vaan raja oli tila, jossa kohdataan ja hierotaan kauppoja. Tässä tilassa ei kirjoitella sopimuksia. Paiskataan vain kättä päälle. Missä kädet kohtaavat, siellä syntyy rajan kolmas huone, sopimuskamari, missä leimat ja kynät ovat pelkästään salakuljetustavaroita. Mitään sopimuksia ei tehdä. Sovitaan vain.

Päätetyt sopimukset ja kirjatut aiesopimukset kuuluvat vain persoonattomien osapuolten toimintaan.

Vastapuoli ei voi rakastaa ja rakkaus on vaikuttavana voimana vastapuolten kohdalla. Joppari on persoonallisuusasiamies. Hän ei tunne vastapuolia. Liiketoimi rajan kolmannessa huoneessa on usein toistuva toimi, jossa ei esitetä milloinkaan kysymystä mistä on sovittu, vaan kenen kanssa on lyöty kättä päälle. Joppauksen pronomini on aina persoonaa koskeva.

Tullikamari sitä vastoin on erottava linja, täynnä leimasimia, papereita, pykäliä ja kaikkein pirullisimmalle rajalle päässeitä herroja. Tulli on diabolos tässä Jumalan maassa, varsinainen perkele, joka tukkii väliin ja erottaa siskon veljestään. Joppari on mielestään yhteyden korjaamisen symboli.

Kun isä osti sitten myöhemmin ensimmäisen Scania 4 -kuormurinsa ja kirjoitti kauppakirjan, hän katsahti sitä ja sanoi: ”Mikäli ymmärrän oikein, tätä ei sovi repiä.”

Isä oli hyvä kertomaan. Hän kertoi keittiössä, missä neiti Legenda kolkutteli useasti sunnuntaisten seurojen päätyttyä, mutta silloin tarinat olivat toisenlaisia, kun hän istui sopimuskamarissa, rajan kolmannessa huoneessa, ja muisteli jopparikavereittensa kanssa enemmän ja vähemmän kiellettyjä asioita, esimerkiksi tapahtumia, jotka olivat ajalta ennen minun syntymääni.

Välistä hän esitteli rajan filosofian johtavia linjauksia. Tietystikään hän ei ollut lukenut Kantia eikä hän käyttänyt samoja ilmaisuja niin kuin minä, hänen lukenut poikansa, nyt teen. Sanaa ’phenomena’ hän ei tietenkään tuntenut, hän salakuljetti sellaisia, ja sanasta ’noumen’, ’asia sinänsä’, hän ei ollut kuullutkaan puhuttavankaan. Hän oli sitä itse.

Hän piti tärkeänä muistaa kaikki yksityiskohtia myöten. Niinpä minä voin nyt kerätä hänen muisteluittensa hedelmiä.

Isä kertoi. Minä kuuntelin. Äiti merkitsi muistiin. Minä luin: ”Olemme muuttaneet omaan kotiin 10. marraskuuta 1939.”

Tämän äiti kirjoitti ruotsiksi lestadiolaisten laulukirjaan Siionin Matkalaulut, mihin hän merkitsi myös, että hänen sisarensa, Aino, oli evakuoitu meille Suomen puolelta rajan yli lokakuun 6. päivänä 1944. Tämän hän kirjoitti moitteettomalla suomella, kuten myös sen, että saksalaiset polttivat talon 18. lokakuuta. Ruotsiksi hän kirjoitti: ”Maailmaan saatiin rauha 7. toukokuuta 1945.”

Syntymiset ja kuolemiset oli lajiteltu hyvin albumeihin ja leikekirjoihin, jotka oli ostettu Wiskadalilta ja Oskar Ahrénilta.

Hänkin omasi kertomisen taidon vaikkakin vain ”päivän tasalla olevista asioista”. Hän hallitsi hyvän tyylin molemmilla kielillä.

Käännös. Jorma Aspegrén

I

1.

There, in our little room, my Mum gives a long wail and I drop out into this world in the Tornio Valley, cool as a cellar, on June 26, 1944. It was a Monday, the first working day after Midsummer Night. Seven Swedish miles – that means around 70 km – north of the Arctic Circle the nights are full of light and resound of birds’ song. In the yard, a tamed crow – ours, actually – is begging for food for itself and the little pig that has landed there almost one week before, in a drop-side truck.

Though summer is late this year, ten warm days are enough for the hack-berry trees to burst into bloom, wrapping in their scent both banks of the border-river.

My father Otto, the Smugglers’ King, also known under the nickname of Peaky Nose is on his way home from Sieppijärvi. He has just got rid of a good quantity of Kron saccharin tablets, of about ten sacks of roasted Minas coffee and about as much Santos coffee. And at a good price, too. So now he feels quite rich, as well as proud, because he only deals in good-quality coffee and no junk.

The Smugglers’ King is enjoying the so many scents of spring with which the border-wind covers the sparse woods – characteristic of the Borealis climate. Cloud-berries promise good crop this year. He is walking on swampy land; the air is pregnant with the heavy scent of spring-flowers and almost bring him to daze. In the marshes he runs up into a German soldier and buys cognac from him. It can always change the customs officers’ bad mood; and can make happy the midwife who is supposed to help the delivery of his next child. The Smugglers King’s wife is pregnant with their fourth child. The young couple have already had two elder daughters and a son, so it were the turn of another son now. Otto is only thirty two years old and his wife twenty eight. They will still probably have quite a lot of sons and daughters. Any devilish practice to limit child-birth was completely unknown in Tornio Valley in those times.

You cannot say about the Smugglers’ King that he is a believer but you cannot call him an atheist, either. Smuggling is his life and his philosophy is the philosophy of a smuggler. He believes in “the one and indivisible humankind and the free movement of every person and all kinds of goods over borders of all types”.

The smuggler’s thought never goes along the borders only over the borders; the frontier never means a line, never the czar’s pen stroke (because – as you know – this border was drawn in an arbitrary way, as well); for him it is much more a kind of back-room, where people can meet and get deals established. They don’t sign contracts here – they only shake hands. And where one hand meets the other’s hand, there you can find the third room of the frontier, called also the small room of deals. Stamp and pen are nothing but contraband here. And the deal is always personal. It doesn’t matter what the deal is about it only matters who with. Quite a great and deep thought has been born here – the border-philosophy…

The customs office – on the other hand – is a dividing line, full of stamps and documents, forms and laws; nobody needs them, except the turnpike men, buck-hounds guarding this hell of a frontier. Here, on God’s field, customs is the demarcation devil. It creates an obstacle, separating brother from brother. On the contrary, the smuggler connects people instead of separating them. Those who easily accept the customs and the frontier are Satan’s friends. Oh, yes, that’s what they are – except when the custom’s officer has three eyes: keeps watching with two and turns a blind eye with the third one.

Dad is a born story-teller. I’m listening to him and carefully record everything in my mind, lest anything should get lost. Mum takes everything down in aniline ink in her lestadian hymn-book, the one entitled The Songs and Psalms of Zion. [Lestadianism or laestadianism: conservative, puritan religious movement inside the Scandinavian Lutheran Church, named after its founder Lars Levi Laestadius (1800-1861).] You can read there in Swedish „Vi har flyttat till eget hem den 10 november 1939” (November 10, 1939, we have moved in the new house – our own property.)

In clear Finnish, she also wrote there that Aino’s (her elder sister) family were refugees in our home because they had to run away on October 6, 1944; she also recorded that the Germans put fire to her younger sister’s house on October 18. Then again in Swedish „Det blev fred i världen den 7 mai 1945” (May 7, 1945 – Peace has come again upon the world.)

Births, deaths, wars and peace agreements have found their way in a neat row in albums and the notebooks containing press cuttings; she specially ordered these albums and notebooks from Wiskadal, Oskar Ahrén, as well as Åhlen and Holm businesses.

Mum has been consciously enriching the family legends by leaving those ink-traces on paper, probably hoping that someday somebody would find them and read them. But her art in writing was pre-determined by her faith, so she only wrote about the everyday events.

Сын главаря контрабандистов

Часть I

Глава 1

Я появился на свет неожиданно, в холодном, как картофельный погреб, Торнедале. Случилось это в ночь на понедельник 26 июня 1944 года на утро после Купалы. Честно сказать, это не самый удачный день для рождения. Молоко пахло силосом, а торт со сливками я не получал на день рождения все первые 15 лет моей жизни. Вместо этого был суррогат – шоколадный торт, что помогло мне очень рано осознать свое отличие от других. Когда разговор заходил о моем дне рождении, то мама никогда не забывала посетовать на мою судьбу, особенно, когда дни рождения братьев и сестер торжественно отмечались тортом со сливками. Однако именно благодаря клейкому шоколадному торту я буду часто являться героем разных историй. Только в этих историях я чувствую себя дома; во всей же остальной жизни я как будто в гостях.

Мелкие пташки ужасно расчирикались в эту белую ночь, в семи милях от Полярного круга. И ворона в саду, сидя на спящем поросенке, каркает, прося еды для обоих. Лето 1944 было поздним, однако волна теплого воздуха, пришедшая за десять дней до Купалы, позволила черемухе зацвести, так что аромат от ее цветения чувствовался по обе стороны пограничной реки.

Мой отец Отто – главарь контрабандистов, по кличке «Нюхач» (Piikkinokka) —отправился из деревни Сиепиярви, что в северной Финляндии. Он только что сбыл большую партию таблеток сахарина, десять мешков обжаренного кофе марки «Минас» и столько же необжаренного «Сантос». Он чувствует себя почти богатым и, кроме всего прочего, горд тем, что смог раздобыть и выгодно сбыть настоящий кофе.

***

Главарь контрабандистов наслаждается летними запахами, которые приграничный ветер разносит по сухим вересковым пустошам. Год обещает быть урожайным на морошку. Пары, идущие от болот, действуют на него опьяняюще.

У заблудившегося на болотах немецкого солдата он покупает коньяк. Его неплохо иметь при себе, чтобы умаслить несговорчивого пограничника или дать акушерке для ее процедур, тем более что жена сейчас носит их четвертого ребенка. Это должен быть парень, после двух дочерей и сына. Ему самому только 31 год и они с женой смогут иметь еще много детей. Ведь в Торнедале нет ограничений на количество детей в семьях. Там еще не познали все хитрости и уловки дьявола.

Так как Отто занимается контрабандой, он ощущает себя человеком нерелигиозным, хотя и атеистом себя тоже не считает. Его жизнь – это опасная игра и поэтому его жизненная философия проста. Символом веры для него является «объединенное человечество и свободное передвижение людей и товаров через все мыслимые границы».

Гений контрабанды, он никогда не мыслит «в границах», а всегда «поверх всех границ». Ему, чтобы заниматься своим ремеслом, нужен собственный свод законов, где философия «границ» имела бы идеологическое объяснение.

Взять, к примеру, неверно обозначенную границу между Швецией и Россией[1], что была проведена в 1809 году по рекам Торне, Муонио и Кёнкямя. Граница эта носит название «Красной царской черты», т.к., по одной из версий, царь Александр I, будучи недоволен исполнением своего приказа и зная на всем Скандинавском полуострове только два города, – Турку и Торнео, просто провел красную линию от Ботнического залива до моря на севере. По другой версии, которую охотно рассказывает контрабандист Отто, подвыпившие исполнители царского приказа, находясь у реки Каликс, но думая, что находятся в Торнео, решили, что по этой-то реке и будет проходить граница. Граница должна была проходить по самой глубокой впадине на дне реки, по так называемой «царской жиле». Поэтому-то приграничная линия стала называться «Черным царским поясом».

Но какое все это имеет значение, если народ такое разграничение не принимает во внимание? И разве не должен был царь сказать, что народ может продолжать жить по-прежнему, несмотря на границу, проведенную кем-то где-то на какой-то бумаге? Ведь говорил тот народ на одном языке и принадлежал одному роду-племени. Шведский же король послал таможенников на границу, потому что народ, оказавшийся на шведской стороне царскую муку предпочитал королевской, похожей на пыль, которую можно было использовать только как нюхательный порошок.

Для контрабандиста граница – лишь место встречи и деловых предприятий, где не существует писаных законов, а все происходит на доверии через рукопожатие. Там, где встречаются эти руки, возникают прочные контакты. В этом мире печати, штампы, формуляры, ручки существуют только как товар для купли – продажи. Договоров не составляют: просто договариваются на словах.

Любой приграничный житель, а контрабандист, в особенности, это индивидуалист, который в своем ближнем, при совершении сделки, не видит достойного партнера. Договоренность в приграничной зоне – это постоянно возникающее и никогда не доведенное до своего абсолютного завершения предприятие, где никогда не возникает вопрос о предмете сделки, но особенно важно с кем ты договариваешься. Местоимения в контрабандных делах всегда сугубо личны.

Таможня в Торнедале, напротив, является разделительной линией, напичканной печатями, правилами и таможенниками в униформе. В этой Богом благословенной стране она воспринимается как дьявольское наущение, разъединяющее братьев и сестер. В такой ситуации контрабандист ощущает себя символом соединения распавшегося целого. Признать таможенные правила для него все равно, что принять нечистые дьявольские силы. Занимающихся контрабандой не смущает наличие таможенников, которые, понимая происходящее, кроме пары наблюдающих глаз подключают и третье в суть зрящее око .

***

Мой отец прекрасный рассказчик, и главная тема его повествований – это приграничная зона с ее особенной философией. Для него важно помнить все до мельчайших подробностей, и рассказывая снова и снова различные истории. видеть, как они оформляются в стройную систему с определенной философией и содержанием. Так плетется ткань повествования, от сложившегося рисунка которой нельзя отступать при каждом новом пересказе. Теперь моя очередь собирать наработанный отцом урожай, и вписать этот мой рассказ в традицию народных преданий.

Обычно бывало так: отец рассказывает, а я слушаю. Мама записывает что-то в своей книжке лестадианских псалмов и песнопений на финском языке. Я читаю там: «Мы переехали в свой собственный дом 10 ноября 1939 года».

И еще: «Сестра Айно с семьей была эвакуирована с финской стороны и переехала к нам 6 октября 1944 года». Все записи сделаны химическим карандашом на безупречном финском, даже о том, что немцы сожгли тетушкин сад 18 октября.

На шведском языке есть только одна запись: «7 мая 1945 года на земле вновь установился мир».

Даты рождений и смерти, войны и мира, а также вырезки из газет и рекламные предложения различных фирм, таких как Wiskadal, Oscar Ahgren и Åhlén & Holm.

Мама знает о существовании канона «народного предания» и поэтому с помощью простого химического карандаша пытается внести свой посильный вклад в надежде, что кто-нибудь прочтет ее записки. Ее эстетика носит отпечаток этой глубокой веры, откуда ее стремление рассказывать только «днесь случивши». Поэтому весь наш рассказ будет вестись «устами рода», как это звучит на старом шведском.

Övers. Elena Loshakova och Valery Lemesov

[1]     Ру́сско-шве́дская война́ 1808—1809 годов – была последней из серии русско- шведских войн. Закончилась победой России и заключением Фридрихсгамского мирного договора, по которому Финляндия отошла к России.. Граница прошла как по реке Торнео и Торнедаль оказался разделён на две части.

1

Jag dimper ner i ett potatiskällarsvalt Tornedalen natten mot måndagen den 26 juni 1944, den första vardagen efter midsommarhelgen. Det är ingen bra tidpunkt att födas på. Mjölken smakar grönbete och någon gräddtårta blir det varken nu eller de första femton åren av mitt liv. Chokladtårta som surrogat

ger mig mycket tidigt en känsla av att vara annorlunda. Mamma glömmer aldrig att beklaga mitt öde varje gång syskonens födelsedagar fi ras med gräddtårta, liksom vid andra tillfällen när födelsedagar kommer på tal. Tack vare kletig chokladtårta blir jag ofta berättad och dimper därmed rakt ner i vår berättarkanon, där jag alltid känner mig hemma. I övrigt är jag bara

gäst i andras verklighet. Småfåglarna kvittrar för fullt i den ljusa natten sju mil norr om Polcirkeln, och gårdskråkan sitter redan på den sovande griskultingen och kraxar på mat för dem båda.

Sommaren 1944 är sen, men en veckas värmebölja tio dagar före midsommar får även häggen att slå ut i blom och börja sprida sina doft er på båda sidor om gränsälven. Min pappa, smugglarkungen Otto, med kodnamnet Piikkinokka,

Spetsnäsan, är på väg från Sieppijärvi by i norra Finland. Han har just sålt ett stort parti Kronsackarintabletter, tio säckar rostat kaffe av märket Minas och lika mycket orostat Santos. Han känner sig en aning rik, och stolt över att ha smugglat äkta kaffe.

* * *

Smugglarkungen njuter av sommarens doft er som gränsvinden bär över den torra hedmarken. Det ser ut att bli ett gott hjortronår. Han går ut på en myr, där han berusas av de narkotiska ångorna.

På myren hittar han en vilsegången tysk soldat som han köper konjak av. Alltid bra att ha som förning om tullen är grinig eller om barnmorskan behöver barnsängssprit. Hustrun väntar ju deras fjärde. Det bör bli en pojke efter två flickor och en son. Han är trettioett år och kan ännu få många söner och döttrar.

Någon barnbegränsning finns inte i ett Tornedalen som ännu inte känner till djävulens alla konster och knep.

Som smugglarkung är han själv inte religiöst aktiv, men han är inte heller någon ateist. Hans liv är smugglingens och hans livsfilosofi en smugglares. Hans trosbekännelse är ”en enda mänsklighet, varors, tillbehörs och människors fria rörlighet över alla gränser”.

En smugglarkung tänker aldrig längs gränser, han tänker över dem. För att kunna göra det måste han ha sin berättarkanon, där gränsens filosofi har sin ideologiska grund.

Den onaturliga gränsen mellan Sverige och Ryssland har dragits år 1809 längs Torne, Muonio och Könkämä älvar. Gränsen kallas tsarens röda streck därför att tsar Alexander I helt enkelt blev less på förhandlingarna och eftersom han bara kände till två orter i Fennoskandien, Turku (Åbo) och Torneå, satte han pennspetsen vid Bottenviken och drog ett rakt streck norrut. En annan berättelse, som smugglarkungen gärna drar, är den att förhandlarna hade suttit vid Kalixälvens mynning och bestämt att gränsen skulle gå längs den älv vid vars mynning de satt, men att herrarna var så fulla att de trodde att de var i Torneå. Gränsen skulle följa älvarnas djupaste fåra, kungsådran.

Gränsen benämndes därför Kungens svarta band. Men vad har det för betydelse när folket inte erkänner den gräns som herrarna dragit? Och hade inte tsar Alexander I sagt att människorna på båda sidor om älven kunde fortsätta att

leva som förr? De tillhörde ju samma stam och talade samma språk. Det var den svenske kungen som skickade tullen till älven därför att folket på den svenska sidan av gränsen hellre köpte tsarens mjöl än svenske kungens damm som bara dög till nyspulver.

För en smugglarkung är gränsen ett rum för möte och affärer. I detta gränsens tredje rum finns inga skrivna avtal. Man tar i hand och där händer möts skapas broar. I smugglarkungens värld existerar stämplar, formulär, in- och utförseldokument och pennor bara som smuggelgods. Man gör inga överenskommelser. Man blir överens.

En gränsmänniska i allmänhet och en smugglare i synnerhet är personalist, som inte ens i affärssammanhang kan se sin medmänniska som motpart. En överenskommelse i gränsens tredje rum är en frekventativ, alltså pågående ej avslutad handling som aldrig ställer frågan vad man är överens om utan vem

man är överens med. Smugglandets pronomen är alltid personligt.

Tullkammaren i Tornedalen däremot är en skiljande linje, full av stämplar, papper, paragrafer och uniformsklädda tjänstemän på den djävligaste nivån. Tullen i detta Gudsland är en diabolos, en djävul, som kastar sig emellan och skiljer syster från broder. Smugglaren ser sig själv som en förenande symbol.

Att acceptera tullen är att ta emot djävulen. Tullmännen får emellertid vara i fred så länge de har tre ögon: två till att se med och ett tredje till att överse med.

* * *

Han är en god berättare, min pappa smugglarkungen. Genom att berätta drar han huvudlinjerna i gränsens filosofi . För honom är det viktigt att minnas allt i detalj och berätta allt om och om igen till dess att berättelsernas form, filosofi och innehåll får plats i kanon, vilket innebär att man inte kan berätta nya historier utan att ta hänsyn till det redan berättade. Nu kan jag skörda frukterna av hans minne och hans filosofi . Denna bok är också ett led i befästandet av denna kanon.

Han berättar. Jag lyssnar. Mamma antecknar i sin laestadianska finskspråkiga Sions sånger och psalmer. Jag läser: ”Vi har flyttat till vårt eget hem den 30 november 1939.”

”Syster Aino med familj har evakuerats från den finska sidan över gränsen till oss den 6 oktober 1944.” Detta är antecknat med anilinpenna, på klanderfri finska, liksom att tyskarna bränt mosters gård den 18 oktober.

På svenska har hon skrivit: ”Det blev fred i världen den 7 maj 1945.”

Födelse och död, krig och fred fi nns välsorterade i album och urklippsböcker, efterskickade från priskurantfirmorna Wiskadals, Oskar Ahren samt Åhlén & Holm.

Medveten om behovet av en kanon är hon mån om att berätta genom att lägga ut sina anilinspår, kanske i hopp om att bli läst. Hennes estetik är präglad av hennes tro. Därför är hon angelägen om att bara berätta det som ”befinnes vara i nivå med dagen”. Så framförs vår berättelse med ”annor och annor

läppar”, som det heter på inlärd gammalsvenska.

Uskomaton vauhti

Natalja Hedlund Haaparannasta oon lukenu Jopparikuninkhaan Poika -romaanin venäjänkielisen värsuunin äänikirjaksi. Natalja oon sokko ja ettei tulis klikkiääniä lukemisheen se oon tehny työn pienelä konheela. Se näyttää vain 18 merkkiä lukurivilä   kerrala, sitte häätyy vaihettaa lukuriviä, joka sekuntti ja keritä lukea. Sitä ei saata käsittää!

Kohta sen saattaa lukea MP3:assa.